Restauratie Blaeu Atlas Maior: Restauratie

Borstelen

Begonnen werd met het zogenaamde uitborstelen. Hiermee wordt bedoeld dat met een zachte borstel (of kwast) de vouwen in de kaarten en tekstbladen en de ruimte tussen de papierkimmen worden ontdaan van losliggend vuil. Dit vuil is zeer gevarieerd: van stof, zand, haren en haartjes, plantenzaden insecten en insectenpoep, krijt en roet. Dit vuil moet verwijderd worden omdat het vaak het papier aantast, daarbij is het ook wat onsmakelijk. Een uitzondering wordt gemaakt voor het aangetroffen krijt: dit is 'met voorbedachten rade' aangebracht en moet dus blijven zitten. Het losgekomen krijt dat in de vouwen lag is wel verwijderd.

Het uitbostelen met een zachte kwast

Ongeveer 760 kaarten en ongeveer 3160 tekstbladen werden behandeld.

Valse vouwen verwijderen

Na het uitborstelen werden de valse vouwen aangepakt. Dit gebeurde door de vouwen aan de achterzijde (mits het een kaart betrof) voorzichtig vochtig te maken met in gedestilleerd water gedoopte wattenschijfjes. De hoeveelheid vocht die werd ingebracht was minimaal: het risico was natuurlijk de gebruikte (niet watervaste) verf die gemakkelijk zou kunnen uitbloeden, loslaten of afgeven.
Na het opvochten werden de vouwen weer rechtgetrokken c.q. gemasseerd en tussen siliconenpapier en vilt onder gewichten gedroogd. Bij zeer hardnekkige gevallen was het soms nodig om met een strijkboutje wat extra kracht te gebruiken. De vouwen zijn op sommige plaatsen geheel verdwenen op andere plekken is nog steeds een lichte golving waar te nemen.

Hardnekkige vouwen werden gladgestreken

Op de hierboven beschreven manier werden ongeveer 185 bladen (zowel kaarten als tekstbladen) gevlakt.

Losse kaarten vastzetten

Vervolgens werden alle kaarten die gedeeltelijk los waren geraakt van hun kimmen opnieuw vastgezet. Dit gebeurde met tarwestijfsel. Opmerkelijk was dat met name aan de onderzijde van de boeken sprake was van dit verschijnsel. Vaak ging het over een lengte van ongeveer 4 to 6 cm. Waarschijnlijk heeft dit te maken met de mechanische belasting die optreedt tijdens het omslaan van de bladen.

Scheuren herstellen

Alle aanwezige scheuren en scheurtjes werden hersteld. Als dit mogelijk was (breed scheurvlak, exacte aansluiting van beide delen) werd er alleen tarwestijfsel gebruikt. Op plekken waar dit niet het geval was, of indien de belasting op die plaats te groot was, werd bovendien een dunne laag japanvezelpapier gebruikt. Op sommige plaatsen werden de scheuren aan beide zijden voorzien van japanvezelpapier.

Een veelvuldig voorkomend verschijnsel was dat prenten in de vouw (meestal ook weer aan de onderzijde) gescheurd waren. In het verleden zijn daar met stukjes papier reparaties aan verricht.

Een eerder aangebrachte papierreparatie

Deze reparaties bleken redelijk succesvol: ze zitten er nog steeds. Op plekken waar nieuwe scheuren in de vouwen waren ontstaan werden deze op dezelfde manier hersteld maar dan met japanvezelpapier.

Binnenscharnieren herstellen

Bij de meeste banden was er een opening tussen het schutbladkatern en het eerste of het laatste katern. Om optische redenen werd hier een dubbele strook japanvezelpapier in gewerkt.

Opening tussen schutblad- en eerste katern

Los bord vastzetten

Opmerkelijk was dat bij slechts een van de elf banden er sprake was van een losgeraakt bord. Om dit weer te herstellen werd het schutblad aan de rugzijde gedeeltelijk los gewerkt. Vervolgens konden op de rug met enig kunst- en vliegwerk linnen stroken worden aangebracht (met huidenlijm). Deze werden vervolgens aan de binnenzijde van de platkern vastgezet (ook met huidenlijm)

Opengewerkt binnenscharnier

Nieuwe achterlijmstroken van 100% linnen

Speciaal gemaakte spatel om stroken aan te drukken

De stroken bevestigd op het bord

Tot deze ingreep werd besloten omdat de oorspronkelijke constructie (waarbij de perkamenten bindingen door de band waren gehaald) slechts met zeer grote ingrepen hersteld had kunnen worden.

Na het inventariseren van de schade (die nagenoeg helemaal bestond uit verschillende typen gebruiksschade) bleek dat bij twee banden aan de voorzijde de doorvoersleuven waren gescheurd. Deze schade komt veelvuldig voor bij deze bindwijze en wordt veroorzaakt door spanningen in het materiaal ten gevolge van herhaalde mechanische belasting en de staat van het perkament. Meestal betekent dit dat de verbinding tussen boekblok en band niet meer stabiel is. In dit geval echter bleek dat die verbinding nog helemaal intact was. Ondanks dat de bandrug bij het openslaan van het voorplat dus los kwam van de doorgehaalde bindingeinden scharnierde het boek nog helemaal goed. Bij deze zware boeken werd kennelijk bij het binden gekozen voor een stevige constructie met achterlijmstroken en papieren kimmen bij de schutbladconstructie.

Het dilemma was nu: moet er nu wel of niet iets gebeuren met deze geconstateerde schade? De ingreep om de binding en band te herstellen is zeer ingrijpend. De schutbladen moeten worden losgeweekt, de papieren kimmen (i.c. 3 stuks) zouden moeten worden losgeweekt, de schutbladen zouden moeten worden losgenomen (naaisel), de achterlijmstroken zouden moeten worden losgewerkt van de binnenzijde van de platkern, de bindingeinden zouden moeten worden losgehaald, de papieren bekleding aan de binnenzijde van de bandrug zou losgenomen moeten worden. Vervolgens zou er een methode moeten worden gekozen om de doorvoersleuven te herstellen, bijvoorbeeld door het aanbrengen van stukjes perkament of Tyvek® . Daarna zouden alle voorgaande handelingen in omgekeerde volgorde moeten worden uitgevoerd om alles weer opnieuw te bevestigen/aan te lijmen.

Dit alles in de wetenschap dat het niet 100% zeker is dat het resultaat goed is. De spanning die ontstaat op de band c.q. de (herstelde) doorvoersleuven is enorm: de kans dat de constructie weer kapot gaat is groot. Niet behandelen heeft dus voordelen: veel minder tijd, geen ingreep in de bestaande situatie, en mocht de huidige toestand verslechteren dan kan er alsnog (met vernieuwde inzichten?) worden ingegrepen.

Er waren dus voldoende argumenten om te besluiten (in overleg met de opdrachtgever) om deze schade niet te behandelen. Ook het restauratie-ethische gegeven ‘terughoudendheid’ heeft hierin uiteraard een rol gespeeld.

Kleine beschadigingen herstellen

Diverse kleine beschadigingen aan de doorvoergaatjes van de kapitaalkernen en aan de kapjes werden hersteld met op kleur gebracht japanvezelpapier en vastgelijmd met een 1:1 mengsel van Evacon-R en Methylcellulose 3000.

Proefjes japanvezel: kleur en verlijming

Tijdens het herstel van een doorvoergaatje

Een beschadigd kapje

Kapje wordt versterkt door inbrengen van een
strookje perkament: daarna wordt het afgewerkt met
gekleurd japanvezelpapier

Inslagen vastzetten

Op heel veel plaatsen is door krimp van het perkament het perkament van de inslagen los van de binnenzijden van de borden. Ook is vaak het papier van het dekblad op die plaats gescheurd en/of losgeraakt. D.m.v. stijfselinjectie onder de losgelaten delen werden deze weer vastgezet (klemmen tussen vilt en houten plankjes.

Hoeken weer in model brengen

De hoeken van de perkamenten banden zijn vanwege de omgezette randen erg kwetsbaar en vervormbaar. Door het perkament zacht te maken met vochtige watten konden ze met behulp van klemmen en plankjes weer in model worden gebracht.

Typische vervorming van de hoeken

Tijdens het opweken met vochtige watten

Omgezette randen in model brengen

Wat voor de hoeken gold, geldt ook voor de omgezette randen. Door krimp van het perkament zijn ze vervormd en vaak naar binnen gebogen. In sommige gevallen zodanig dat het papier aan de voorsnede werd geraakt en beschadigd. Ook in dit geval werden de randen opgeweekt met vochtig vilt en onder druk gedroogd.